Bobry z zapomnianej Jaćwieży. Wigierski Park Narodowy

Fotograf przyrody

Kazimierz Orłoś

Starannie wydany, ponadtrzystustronicowy album Bobry z zapomnianej Jaćwieży (w podtytule Wigierski Park Narodowy) jest publikacją zasługującą na szczególną uwagę. Piszę to po obejrzeniu 505 fotografii oraz przeczytaniu komentarzy autora – Jana Walencika, scenarzysty, operatora filmowego i reżysera, którego filmy o polskiej przyrodzie były wielokrotnie nagradzane na festiwalach krajowych i zagranicznych. Jan Walencik jest także znakomitym fotografikiem. Fotograf przyrody – tak nazwano go w nocie na obwolucie, i to określenie, jak mi się zdaje, trafia w sedno.

Przyznam się, że trochę zaniepokoiła mnie dedykacja na tytułowej stronie: Rozkochanym w przyrodzie. Czy czasem nie zapowiada egzaltowanych wynurzeń? Jednak lektura, strona po stronie, znakomite komentarze, precyzyjne opisy, bogata polszczyzna – szybko rozwiały mój niepokój. Przekonałem się, że autor jest nie tylko doskonałym fotografem przyrody, ale też dysponuje ogromną wiedzą na temat fotografowanych miejsc, zwierząt i roślin. O żadnej egzaltacji mowy nie ma. Same konkrety i rzeczowe opisy.

Jan Walencik skupia się przede wszystkim na fotografowaniu i opisaniu życia bobrów, ale nie tylko. Pierwsza cześć albumu to fotografie Czarnej Hańczy – rzeki przepływającej przez Wigry, historia Jaćwieży i staropruskich plemion, dawnych mieszkańców Suwalszczyzny, zdjęcia wielkiego jeziora i innych, mniejszych jezior w pobliżu, a także zwierząt leśnych, ryb, ptaków i owadów. Oglądamy fotografie z lotu ptaka i zdjęcia podwodne. Zimowe zdjęcia drzew nad Wigrami, zimujących łabędzi i robione pod mikroskopem obrazy wodnego mikroświata, przypominające abstrakcyjne kompozycje malarskie. Uderza olbrzymie bogactwo materiału fotograficznego.

O samym jeziorze Wigry czytamy, że to największe jezioro północno-wschodniej Polski i drugie w kraju co do głębokości, ma powierzchnię 2186,7 ha, długość 17,5 km, największą szerokość 3,5 km, prawie 60 km niezwykle urozmaiconej linii brzegowej i 18 wysp… Nazwa Wigier pochodzi od jaćwieskiego wingris czy też litewskiego przymiotnika vingrus, co znaczy zygzakowaty, kręty.

Z kompendium na końcu albumu – autorstwa Zdzisława Szkirucia, dyrektora Wigierskiego Parku Narodowego – dowiedzieć się można sporo o samym Parku, między innymi że składa się z ok. 10 tys. ha lasów i prawie 3 tys. ha wód, podlegających ochronie ścisłej lub częściowej, oraz ponad 2 tys. ha terenów rolniczych, na których obowiązuje ochrona krajobrazu. Na terenie wyznaczono 150 km szlaków turystycznych pieszych, rowerowych, konnych (letnich i zimowych). Urządzono ścieżki edukacyjne „Las”, „Suchary”, „Płazy”.

lnformacyjna i faktograficzna część albumu jest wyjątkowo bogata. Jednak na pierwszym planie są bobry, którym Jan Walencik poświęcił chyba połowę zdjęć i komentarzy. Bobry właśnie one od samego początku były dla mnie synonimem wigierskich ostępów – pisze w krótkim wstępie. – Ich ślady i te narzucające się oczom – namacalne, i te mało czytelne napotykałem wszędzie. Niektóre, jak głęboko zarośnięte z wierzchu mchem nory, odkrywałem dopiero, gdy wpadałem po pas w grząską maź mszaru. Żadne inne zwierzęta tak jak te właśnie dwużywiołowe, wodno-lądowe, nie odzwierciedlają tak dobrze podwójnego oblicza tej ziemi. Poznawanie ich prawdziwe skrytego życia stało się na pewien czas moją obsesją…

Oglądamy więc zdjęcia bobrów pod wodą i na brzegach, fotografie żeremi, kanałów, zdjęcia bobrów wędrujących po swoich terenach, budujących tamy na przywigierskich strugach i tnących, potężnymi, pomarańczowymi siekaczami, pnie brzóz. Całe życie tych zwierząt jak na dłoni! Można się jedynie domyślać, ile pracy kosztowało wykonanie tych wszystkich fotografii – jakiej cierpliwości. Ilu długich godzin wystawania na brzegach strumieni i w wodzie. W czasie upałów i mrozów. Podobnie, jak w wypadku kaczek gągołów krzykliwych (które Walencik fotografował nawet w momencie wyrzucania przez matkę piskląt z dziupli, z wysokości kilkunastu metrów, przy czym nic złego małym kaczkom się nie dzieje – zaraz biegną do wody i pływają!) myślałem: jak on to wszystko potrafił sfotografować? Tak jakby bobry były oswojone!

Żeremia. domy bobrów to, jak pisze autor: patyki, polana, gałęzie, trochę błota, szlamu, mułu, torfu… Ściany mają co najmniej pół metra grubości. Ponieważ są szczelnie wypełnione błotem, wewnątrz komory czy nawet kilku komór jest dość ciepło… Patyki i polana w szczytowej części żeremia ułożone są luźniej, co zapewnia niezbędną wentylację. Wewnątrz ośnieżonego kopca zimuje 5, 6, 7, a bywa, że i więcej bobrów… A po co bobry budują kanały? Ważnym powodem jest daleko dostępny żer. Kanał umożliwia transport gałęzi. Najczęściej jednak kanał umożliwia szybką ucieczkę. Dlaczego budują tamy i piętrzą wodę? Powód jest prosty. Koniecznie muszą mieć wejście do swego schronienia pod wodą, przez rodzaj syfonowej nory.

Ostatnie rozdziały albumu – Bobrze, co dalej? i Ku nowym przestrzeniom – to jakby zestaw zdjęć z filmu dokumentalnego. Nadmiar bobrów na terenie Wigierskiego Parku Narodowego spowodował konieczność przesiedlania części tych zwierząt w inne miejsca – odległe nawet o kilkaset kilometrów od rodzinnych sucharów. Ale odbywa się to wszystko planowo, bardzo humanitarnie. Nawet nory i kanały czekają przygotowane na przesiedleńców.

Największą wartość albumu stanowią jednak fotografie. Fotografie przyrody. Niektóre zostają w oczach jak obrazy: Czarna Hańcza fotografowana od źródeł. Wigry o różnych porach roku. Te trochę landszaftowate nawet, jak seria zdjęć jeziora o zachodzie słońca, i te posępne wiosenne i jesienne Wigry. Także te robione pod wodą i pod mikroskopem i przypominające kompozycje abstrakcyjne – wodorostów i glonów. Gałązek i sopli lodowych. Dna potoków z rozdziału Zielone tunele, zaskakująco malarskie, jak te oznaczone numerami 384 i 385. Lasu: jaćwieskiego matecznika, lasu zimą, jaćwieskiej tajgi. Zdjęcia zwierząt: wilka. łabędzi, zimorodka, jaszczurki zwinki, owadów, ryb. Wspaniałe zdjęcia muchówki, pająka czy granatowych świtezianek na zielonych, cienkich trzcinach budzą podziw. Są znakomite.

Na jeszcze jedno warto zwrócić uwagę. Na bogactwo języka. Kiedy Jan Walencik pisze o nieprzebranym bogactwie form wodnego mikroświata i wylicza: sinice, okrzemki, bruzdnice, zielenice, pierwotniaki, wrotki, nicienie, skorupiaki, a także gdy pisze o wioślarkach, widłonogach, małżoraczkach lub gdy opisuje zdjęcia roślin i mówi o żurawinie, borówce bagiennej, modrzewnicy, bagnicy torfowej, bobrce trójlistnej, czeremieniach błotnych – rosiczce okrągłolistnej i rosiczce długolistnej – wszędzie tam przypomina o bogactwie polszczyzny. W jednym miejscu wyjaśnia etymologię słowa Wigry, gdzie indziej tłumaczy określenie suchar – nazwy małych, puszczańskich jezior, słowa zapewne pochodzącego od litewskiego przymiotnika sausas, co znaczy suchy. Być może „suche” jezioro znaczy także „karłowaciejące – wysychające” albo „puste – bez ryb – pisze przy okazji. Pło, czyli mszar torfowcowy – czytamy – złożony głównie z mchów torfowców, pokrywa prawie cały brzeg sucharu…

Krótko mówiąc: Jan Walencik znakomicie posługuje się barwną i bogatą polszczyzną. Zarówno wtedy, gdy przypomina zapomniane słowa i wyjaśnia ich znaczenie, jak i wówczas gdy pisze, że kamienie w potoku pokryte są cienką plechą osobliwego krasnorostu. Lub gdy daje tytuł: Czas świtezianek.

Edukacyjna wartość albumu Bobry z zapomnianej Jaćwieży – o czym również warto pamiętać – jest oczywista. Myślę, że tę piękną księgę o przyrodzie Suwalszczyzny powinna mieć każda biblioteka szkolna. Dla młodych ludzi, którzy interesują się przyrodą i życiem zwierząt – materiał przebogaty i cenny! Nie tylko dla starych rozkochanych w przyrodzie, ale przede wszystkim, jak sądzę, dla tych, którzy dopiero zaczynają poznawać świat. l dostrzegać urodę przyrody.